ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Δέσπω Χαραλάμπους
Εγγεγραμμένη Σχολική Ψυχολόγος

Όταν ο Φόβος επισκέπτεται
την παιδική ψυχή…

Τι συμβαίνει άραγε όταν το σκοτάδι γεμίζει το παιδικό δωμάτιο με σκιές
και τα αθώα παιδικά όνειρα μετατρέπονται σε εφιάλτες; Τι είναι αυτό
που φέρνει, αυτόν τον συχνά παράλογο φόβο στην ζωή του παιδιού και
προκαλεί τόση αναστάτωση και τόσο κλάμα; Είναι αναγκαία όλα αυτά;
Είναι φυσιολογικά ή πρέπει να ανησυχήσουμε για την εμφάνισή τους.
O Φόβος είναι ένα από τα βασικότερα συναισθήματα του
ανθρώπου και βιώνεται πολύ συχνά κατά την παιδική ηλικία. Μπορεί να επηρεάσει σημαντικά
το άτομο σε ψυχικό και σωματικό επίπεδο και συνήθως συνοδεύεται από θυμό, λύπη ή ακόμα
και φυγή. Η ύπαρξη του φόβου σ’ ένα παιδί μπορεί να θεωρηθεί μια φυσιολογική αντίδραση σε
γεγονότα που απειλούν κυρίως την προσωπική του ασφάλεια. Μπορούμε λοιπόν να
χαρακτηρίσουμε την ύπαρξη του φόβου σαν μια αντίδραση προσαρμογής που εξασφαλίζει στο
παιδί την ετοιμότητα να αντιμετωπίζει καταστάσεις. Επομένως, πολλοί από τους φόβους που
βιώνουν τα παιδιά αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ανάπτυξής τους καθώς σηματοδοτούν
την τοποθέτηση ορίων και βάσεων έτσι ώστε να αρχίσουν να προσέχουν τον εαυτό τους.
Παιδικοί Φόβοι: Εξελικτική πορεία
Το παιδί ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκεται, βιώνει διαφορετικούς φόβους:
 Μεταξύ του 6ου και του 36ου μήνα ζωής τους τα παιδιά βιώνουν το φόβο της απώλειας.
Πιο συγκεκριμένα στην ηλικία αυτή ενώ τα παιδιά επιθυμούν να εξερευνήσουν το
περιβάλλον και να αυτονομηθούν από τον κόσμο των ενηλίκων την ίδια στιγμή ο φόβος
μήπως χάσουν την αγάπη τους, προκαλεί την αντίθετη τάση επαναπροσέγγισης. Αυτός είναι
και ο λόγος για τον οποίο πολλά παιδιά θέλουν να ελέγχουν συνεχώς αν οι ενήλικες
παραμένουν σταθερά πλάι τους και τα προσέχουν στην προσπάθεια που κάνουν για να
απεξαρτηθούν από αυτούς.
 Καθώς το παιδί μεγαλώνει οι φόβοι μεταβάλλονται από απτούς και συγκεκριμένους σε
αόρατους και απροσδιόριστους. Στην ηλικία των 2 ετών το παιδί βιώνει το φόβο για την
απώλεια της παντοδυναμίας. Ενώ το παιδί στην ηλικία αυτή αντιλαμβάνεται τον εαυτό του
ως το κέντρο του κόσμου την ίδια στιγμή γύρω του συμβαίνουν πολλά ανεξήγητα πράγματα
τα οποία δεν μπορεί να χειριστεί. Αυτό του προκαλεί φόβο καθώς αμφισβητείται η δύναμή
του να ελέγχει τα πάντα.
 Επίσης στην ηλικία αυτή συνεχίζει να εντοπίζεται ο φόβος της εγκατάλειψης ο οποίος
γίνεται ακόμα πιο έντονος καθώς το παιδί διανύει τον 3ο χρόνο. Στο στάδιο αυτό, το οποίο
μπορεί να χαρακτηριστεί ως η «φάση του όχι» ή «η φάση του πείσματος», το παιδί μαθαίνει
πόσα μπορεί να πετύχει μέσα από τη στάση και τη συμπεριφορά του. Η δύναμη από την
πλευρά του παιδιού και παράλληλα η αδυναμία από την πλευρά των γονιών για οριοθέτηση
και έλεγχο της συμπεριφοράς του, φέρνουν τις πρώτες συγκρούσεις μεταξύ τους και το
παιδί βιώνει ακόμα πιο έντονα το φόβο της εγκατάλειψης. Αυτή την περίοδο παρατηρούνται
διαταραχές στον ύπνο και αυξημένοι εφιάλτες ενώ το παιδί εξακολουθεί να έχει την
ανάγκη επιβεβαίωσης της παρουσίας των γονιών του και ανακουφίζεται όταν αυτοί κάνουν
αισθητή την παρουσία τους χαϊδεύοντάς το, μιλώντας του και δείχνοντάς του ότι το
αγαπάνε και ότι είναι δίπλα του.
 Διανύοντας τον 4ο χρόνο της ζωής του και μετά το παιδί αναπτύσσει τη συνείδηση του
σώματός του, βιώνοντας τον εαυτό του σαν ένα άτομο που μπορεί να τραυματιστεί. Το
γεγονός αυτό δημιουργεί στο παιδί φόβους για την εξασφάλιση της σωματικής του
ακεραιότητας. Παρατηρούμε ότι διστάζει πλέον να πηδήξει από το τραπέζι αφού δεν είναι
πια σίγουρο ότι κάποιος θα το πιάσει πριν προλάβει να πέσει κάτω και να κτυπήσει.
Αρχίζει πλέον να σκέφτεται ότι μπορεί να πέσει αν δεν κρατηθεί καλά στην σκάλα της
παιδικής χαράς και αντιλαμβάνεται ότι αν συμβεί κάτι τέτοιο δεν θα «περάσει» απλά αλλά
μπορεί και να τραυματιστεί σοβαρά. Επομένως στην ηλικία αυτή η εμφάνιση
διστακτικότητας εκ μέρους των παιδιών για συμπεριφορές του παρελθόντος μπορούν να
θεωρηθούν φυσιολογικές και αναμενόμενες του εξελικτικού τους σταδίου.
 Μέχρι τον 7ο χρόνο το παιδί έχει ήδη αρχίσει να εξηγεί στον εαυτό του πράγματα που
γνωρίζει ήδη και προσπαθεί να δώσει εξηγήσεις για τα όσα συμβαίνουν γύρω του. Σιγά σιγά
αρχίζει μια φάση κατανόησης και το παιδί μπορεί να καταλάβει αιτιακές σχέσεις.
Πώς δημιουργούνται οι φόβοι στα παιδιά;
Είναι λογικό και αναμενόμενο αρκετοί γονείς να αναρωτιέστε πώς δημιουργούνται οι φόβοι στα
παιδιά. Η ανάπτυξη λοιπόν των φόβων επηρεάζεται κατά κύριο λόγο από την ιδιοσυγκρασία του
παιδιού, τις προσωπικές του εμπειρίες αλλά και από τις περιβαλλοντικές συνθήκες μέσα στις
οποίες εμφανίζονται τα φοβικά ερεθίσματα-καταστάσεις. Έτσι λοιπόν ένας φόβος μπορεί να
δημιουργηθεί εξαιτίας της ύπαρξης μιας εκ των ακόλουθων περιπτώσεων:
Άμεση εμπειρία του παιδιού. Ένα παιδί που για παράδειγμα βίωσε την καταδίωξη ή το
δάγκωμα από ένα σκύλο μπορεί να εκδηλώσει φόβο προς τους σκύλους γενικά ή σε άλλα
παρόμοια τετράποδα όπως π.χ τις γάτες.
Τοποχρονική συνεξάρτηση: το παιδί μπορεί να αναπτύξει φόβο προς ένα ερέθισμα, χωρίς
ποτέ να έχει δοκιμάσει επώδυνη εμπειρία με το συγκεκριμένο ερέθισμα, αλλά το ουδέτερο αυτό
ερέθισμα να έχει παλιότερα τοποχρονικά συνδεθεί με ένα άλλο φοβικό ερέθισμα.
Παρατήρηση και μίμηση προτύπων: το παιδί μπορεί να αποκτήσει φόβο προς κάτι, απλά και
μόνο επειδή είδε κάποιον άλλον να εκδηλώνει φόβο προς αυτό το ερέθισμα. Άλλωστε γι’ αυτό
πολλές φορές παρατηρείται αντιστοιχία μεταξύ των φόβων που εκδηλώνει το παιδί και των
φόβων που εκδηλώνουν οι γονείς.
Μετατόπιση: πολλές φορές το φοβικό ερέθισμα αποτελεί υποκατάστατο κάποιου άλλου
φοβικού ερεθίσματος. Για παράδειγμα μπορεί το παιδί να αρχίσει να φοβάται ξαφνικά το
σκοτάδι ενώ στην πραγματικότητα εκείνο που τον φοβίζει είναι η καινούργια του νταντά ή ένας
δάσκαλος στον παιδικό σταθμό. Μπορεί επίσης να τον φοβίζει το ενδεχόμενο ενός διαζυγίου ή
ο ενδεχόμενος θάνατος κάποιου συγγενή.
Οι παιδικοί φόβοι είναι αναντίρρητα, λοιπόν, όχι μόνο αναπόφευκτοι αλλά ακόμη και
επιθυμητοί. Εκτός από το γεγονός ότι προστατεύουν το παιδί από τους διάφορους κινδύνους
αποτελούν πολλές φορές και χρήσιμο δείκτη για την όλη πορεία της ανάπτυξης του παιδιού. Ο
φόβος για παράδειγμα προς τα άγνωστα πρόσωπα που εκδηλώνεται στα βρέφη των 7 και 8
μηνών δείχνει ότι το παιδί έχει αναπτύξει την πρώτη του προσκόλληση προς το μητρικό
πρόσωπο. Η αποβολή του φόβου αυτού δείχνει ότι το βρέφος έχει προχωρήσει σ’ ένα ανώτερο
επίπεδο γνωστικής ανάπτυξης, τη δημιουργία δηλαδή ενός πιο περιεκτικού γνωστικού
σχήματος για το ανθρώπινο πρόσωπο. Επειδή όμως οι έντονοι και επίπονοι φόβοι προκαλούν
αναστάτωση και δυσκολεύουν την πορεία ανάπτυξης του παιδιού κρίνεται απαραίτητο να
προσφέρεται στο παιδί η όσο το δυνατό καλύτερη βοήθεια και καθοδήγηση για την όσο το
δυνατό καλύτερη αντιμετώπιση των φόβων του.
Πότε θα πρέπει να ανησυχήσετε πραγματικά;
Αν ο φόβος είναι μικρός δεν πρέπει να ανησυχήσετε αλλά αν ο φόβος έχει μετατραπεί σε
τρόμο, «καταπιέζει» την προσωπικότητα του παιδιού και επηρεάζει την λειτουργικότητά του,
τότε θα πρέπει να συμβουλευτείτε κάποιον ειδικό. Ενδείξεις για την αναγκαιότητα αυτή
μπορούν να αποτελέσουν και χαρακτηριστικά όπως: η δυσκολία συγκέντρωσης και προσοχής
στο σπίτι και στο σχολείο, οι αυξομειώσεις όσον αφορά την εμπλοκή του σε διάφορες
δραστηριότητες, οι αλλαγές στις διατροφικές του συνήθειες (αύξηση ή μείωση όρεξης) και στις
συνήθεις του ύπνου τους καθώς επίσης και η παλινδρόμηση σε συμπεριφορές μικρότερων
ηλικιών (π.χ βρέχουν το κρεβάτι τους ενώ έχουν μάθει να χρησιμοποιούν την τουαλέτα,
αρχίζουν να βυζαίνουν το δάκτυλό τους ενώ έχουν σταματήσει αυτή τη συνήθεια εδώ και καιρό)
ή η εμφάνιση διαφόρων ψυχοσωματικών συμπτωμάτων (π.χ πονοκέφαλοι, πόνοι στο στομάχι).
Πώς οι γονείς ή άλλοι σημαντικοί ενήλικες μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά να
αντιμετωπίσουν τους φόβου τους;
Ορισμένοι τρόποι που χρησιμοποιούνται από τους γονείς φέρουν πολλές φορές αντίθετα από
τα επιθυμητά αποτελέσματα. Γι’ αυτό γι’ αυτό το λόγο ΜΗΝ αγνοείτε τους φόβους του
παιδιού ελπίζοντας ότι με την πάροδο του χρόνου θα περάσει, ΜΗΝ διακωμωδείτε τις
φοβικές αντιδράσεις του παιδιού, ΜΗΝ τιμωρείτε το παιδί κάθε φορά που εκδηλώνει φόβο
για κάτι, ΜΗΝ απομακρύνετε το φοβικό ερέθισμα απλά και μόνο για να πάψει να το βλέπει
άρα και να μην το φοβάται και τέλος ΜΗΝ το εξαναγκάζετε βίαια και χωρίς καμία
προετοιμασία να πλησιάσει το φοβικό ερέθισμα , κάτι το οποίο παρατηρείται πάρα πολύ συχνά
να γίνεται από τους γονείς.
Πρακτικές συμβουλές:
 Βοηθήστε το παιδί να αναπτύξει δεξιότητες ή να μάθει τεχνικές με τις οποίες να μπορεί
να αντιμετωπίζει τους φόβους του (π.χ όταν φοβάται το σκοτάδι να έχει ένα φακό δίπλα
του, να ανάβει κάποιο φως, ή να καλεί σε βοήθεια όταν κινδυνεύει).
 Δώστε στο παιδί την ευκαιρία να έρθει σιγά σιγά σε επαφή με το φοβικό αντικείμενο
παρέχοντας συγχρόνως το αίσθημα της ασφάλειας.
 Εξηγείστε και διαβεβαιώστε το παιδί ότι το φοβικό ερέθισμα δεν είναι επικίνδυνο,
επιβεβαιώνοντάς το με πράξεις.
 Αναφερθείτε σε παραδείγματα θαρραλέας αντιμετώπισης του φοβικού αντικειμένου από
κάποιους άλλους, καλύτερα από παιδιά ή ήρωες παιδικών ιστοριών.
 Ελέγξτε τους δικούς σας αδικαιολόγητους φόβους. Φόβοι των παιδιών που συγχρόνως
είναι και φόβοι των γονιών είναι πολύ δύσκολο να ξεπεραστούν.
Ο φόβος έχει πάντα ρεαλιστικό υπόβαθρο ακόμα και όταν εμείς ως απλοί παρατηρητές δεν
μπορούμε να το ανακαλύψουμε και επομένως οι φόβοι του παιδιού μας φαίνονται
παρατραβηγμένοι, εξωπραγματικοί ή εντελώς άσχετοι με τις συνθήκες. Ο πιο ασφαλής τρόπος
αντιμετώπισης είναι να παίρνουμε στα σοβαρά τα συναισθήματα των παιδιών και να τους
δείχνουμε ότι ακόμα και όταν νιώθουν έτσι είναι αγαπητά και αποδεκτά και ότι είμαστε έτοιμοι
να τους συμπαρασταθούμε. Αν αγνοήσουμε ή υποτιμήσουμε το φόβο τους ή ακόμα χειρότερα αν
τα επιπλήξουμε για αυτό τότε απλώς θα τον ενισχύσουμε προκαλώντας την απογοήτευσή τους
αφού δεν τα κατανοήσαμε. Με ένα τέτοιο τρόπο αντιμετώπισης από την πλευρά μας το παιδί
καταλήγει να μην εισπράττει καμία ενθάρρυνση και κατά συνέπεια να πιστέψει ότι δεν υπάρχει
κανένας τρόπος να αντιμετωπίσει το φόβο του.

Δέσπω Χαραλάμπους

Εγγεγραμμένη Σχολική Ψυχολόγος

more: http://lifeandartmagazine.blogspot.com/search/label/%CE%A8%CF%85%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1